Η ελιά και το λάδι αναμφισβήτητα καθόρισαν σε ανυπολόγιστο βαθμό το σύνολο του αρχαίου ελληνικού πολιτισμού, υλικού και πνευματικού. Ως δένδρο η ελιά γίνεται αντικείμενο θρησκευτικού σεβασμού, συνδεδεμένο καθώς ήταν από τη θρησκευτική παράδοση με θεούς και ήρωες, και αποδέκτης ιδιαίτερης γεωργικής επιμέλειας λόγω της μεγάλης οικονομικής σημασίας του. Ως ξύλο λατρεύεται παίρνοντας τη μορφή αγαλμάτων θεών, αλλά και πολεμάται παίρνοντας τη μορφή πολιορκητικών μηχανών ως στιβαρός στειλεός, γίνεται σύντροφος του τεχνίτη και του γεωργού στα ειρηνικά έργα του και ως βακτηρία στηρίζει τα βήματα κάθε ανήμπορου. Ως εμβόλιο, αυτό κρατάει τους περήφανους κίονες αιώνια ορθούς κι ως ξυλοδεσιά, αυτό κάνει τις πέτρες αθάνατους τοίχους. Ως τροφή οι καρποί και το λάδι της ελιάς δίνουν καθημερινά ζωή και υγεία σε πλούσιους και φτωχούς, το λάδι της στους λύχνους γίνεται φως και στα λουτρά ενωμένο με άνθη γίνεται μύρο, τα φύλλα της γίνονταν ψηφοδέλτια στους εξοστρακισμούς και στις αρρώστιες φάρμακα, το ξύλο της στις εστίες θέρμαινε τους χειμώνες. Με τα κλωνάρια της πλέκονταν στεφάνια, που έβαζαν στην πιο σκληρή άμιλλα τα δυνατότερα παλληκάρια και πάνω σε στρώματα γεμισμένα με τα φύλλα της αναπαύονταν, γεννιούνταν και πέθαιναν οι Έλληνες επί αιώνες. Ως οικονομικός παράγοντας έγινε αιτία πολεμικών συγκρούσεων και ως μορφή, ύλη και σύμβολο έγινε πηγή καλλιτεχνικής δημιουργίας.
Κανένας άλλος από τους μεσογειακούς πολιτισμούς, που καλλιέργησαν την ελιά και αξιοποίησαν τα προϊόντα της, δεν την εξύψωσε στην ιδεολογία του σε τέτοιο βαθμό, ώστε να της αποδώσει θεϊκή προέλευση, ιερότητα και συμβολικό περιεχόμενο, όπως ο ελληνικός. Οι Έλληνες, εκτιμώντας την κορυφαία σημασία της ελιάς και του ελαίου στην πρακτική τους ζωή και θαυμάζοντας την αιωνοβιότητα και την ανθεκτικότητά της, την ενσωμάτωσαν στη θρησκευτική τους παράδοση συνδέοντάς την με διάφορους θεούς και ήρωες κυρίως με την μεγάλη θεϊκή υπόσταση της Αθηνάς.
Η θρησκευτική παράδοση των Ελλήνων δίδασκε ότι η πρώτη ελιά του κόσμου φύτρωσε στην Ακρόπολη της Αθήνας ως προσφορά της Αθηνάς προς την πόλη αυτή, της οποίας την κηδεμονία διεκδίκησε με το δώρο αυτό από τον Ποσειδώνα, που της πρόσφερε μία πηγή θαλασσινού νερού στη θέση του Ερεχθείου και ένα άλογο ως σύμβολα της υπόσχεσής του για την κυριαρχία της πόλης σε γη και θάλασσα.
Η πρώτη ελιά, το δώρο της Αθηνάς, αξιολογήθηκε για την πόλη ως σπουδαιότερο από την κοσμοκρατορία που πρόσφερε ο Ποσειδών και έτσι η πόλη τέθηκε υπό την προστασία της Αθηνάς και η ελιά έγινε σύμβολο της θεάς και της ομώνυμης πόλης, ένα σύμβολο τόσο χαρακτηριστικό, ώστε κοσμεί και τα νομίσματά της. Το μυθικό αυτό επεισόδιο με τη δημιουργία της ιερής ελιάς αποτέλεσε το θέμα της πλαστικής σύνθεσης που κοσμούσε το δυτικό αέτωμα του Παρθενώνος και αποτελούσε αναμφίβολα μια από τις κορυφαίες δημιουργίες στην ιστορία της τέχνης, ενώ δεν λείπει και από την αγγειογραφία.
